بورس چیست؟
برای شناخت و فهمیدن این موضوع که واقعا بورس چیست و آشنایی بیشتر با آن بهتر است از “بازار” و تعریف آن شروع کنیم. در یک تعریف ساده، می توان گفت که:
✓بازار مکانی است که در آن خرید و فروش صورت می گیرد.
✓ساده تر این است که بگوییم هرگاه شرایطی فراهم شود که بین خریدار و فروشنده رابطه برقرار شود و معامله ای صورت پذیرد بازار تشکیل شده است.
✓ این شرایط می تواند مکان خاصی یا شبکه ای ارتباطی مثل اینترنت باشد.
✓ در بازارها به طور کلی دو نوع دارایی، دارایی های واقعی و دارایی های مالی، مورد معامله قرار می گیرند.
◯ دارایی های واقعی همان دارایی های فیزیکی هستند (مثل زمین، ساختمان و انواع کالا مانند ماشین، لوازم خانگی و …)
◯ دارایی های مالی و دارایی های کاغذی و بهتر بگوییم اسنادی هستند، مثل سهام و اوراق مشارکت.
بورس بازاری است که در آن دارایی های مختلف مورد معامله قرار می گیرد.
فرابورس چیست؟
در کنار بورس سهام، بازار مجزایی وجود دارد موسوم به فرابورس (OTC) یا خارج از بورس.
در تعریف جهانی فرابورس، سهام شرکت‌هایی که شفافیت کافی یا وضعیت سودآوری مناسب ندارند به صورت توافقی میان خریدار و فروشنده معامله می‌شوند.
در فرابورس سازمان بورس نظارت محدودتری بر معاملات دارد و صرفا برای جلوگیری از کلاه‌برداری‌ها معامله شرکت‌هایی که شرایط لازم برای ورود به بورس را ندارند در این بازار انجام می‌دهند.
البته باید در نظر داشت که فرابورس ایران از شکل فرابورس در دنیا متمایز شده و خود در حد یک بورس فعالیت می‌کند. یعنی فرابورس ایران صرفا جایی برای معاملات توافقی سهام نیست و بسیاری از شرکت‌ها در این بازار حضور دارند و مشابه معاملات سهام با مکانیزم عرضه و تقاضا و به صورت برخط معامله می‌شوند.
همچنین تعداد قابل توجهی اوراق بدهی در فرابورس ایران معامله می‌شوند و در نتیجه این شرکت را به یک بورس کامل تبدیل کرده است. دامنه نوسان شرکت‌های فرابورسی همانند شرکت‌های بورس اوراق بهادار 5 درصد است.
بازاری به نام بورس کالا
بورس کالا نیز نوع دیگری از انواع بورس محسوب می‌شود. در بورس‌های کالایی معاملات روی یک کالای فیزیکی انجام می‌شود. بنابراین، بورس کالا مکانی است که طلا، فلزات، محصولات کشاورزی و … مورد معامله قرار می‌گیرند.
عموما بورس کالا مورد توجه فعالان واقعی اقتصاد در بخش تولید و تجارت است. یعنی کسانی که مستقیما در فعالیت خود نیاز به یک کالای مشخص دارند از طریق بورس در قیمت‌هایی شفاف‌تر و در فضایی رقابتی احتیاج خود را رفع می‌کنند.
این معاملات به بازار موسوم به معاملات فیزیکی مربوط می‌شود. در کشورمان بورس کالا به صورت بسیار محدود دارای بازار آتی و آپشن است و در نتیجه عموما بازیگران حقوقی در معاملات بازار فیزیکی بورس کالا فعالیت دارند. معاملات بورس آتی سکه یا اختیار سکه جزو معدود ابزارهایی است که در بورس کالایی کشورمان وجود دارد که در آن تعداد زیادی از فعالان حقیقی نیز حضور دارند.
بازار فیوچرز یا آتی چیست؟
در عمل بازارهایی برای معاملات غیرفیزیکی کالاها تعریف شده است که به بازار فیوچرز یا آتی (futures) و آپشن یا اختیار (options) شهرت دارند. در این بازارها کالاها برای تحویل در آینده معامله می‌شوند.
در این بازارها دو گروه فعالیت می‌کنند؛ مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان واقعی در کنار سفته‌بازان. هدف حضور بخش واقعی در بازار آتی و آپشن آن است که درآمد یا هزینه‌های خود را از ریسک‌های احتمالی مبری کنند. به این عملیات پوشش ریسک (hedge) گفته می‌شود که خریدار یا فروشنده یک کالا قیمت معامله یک محصول در آینده را تثبیت می‌کند.
اما گروه دوم موسوم به سفته‌بازان از نوسان قیمت‌ها در قراردادهای آتی یا اختیار کسب سود می‌کنند. بنابراین، بر خلاف بورس کالای فیزیکی، حضور افراد خُرد در بازارهای آتی و آپشن مرسوم است.
بازاری به نام بورس انرژی
یکی دیگر از انواع بورس که از سال 91 به بورس‌های ایران اضافه شد، بورس انرژی است. این بورس یه نوع بورس کالایی است که در آن معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر آن انجام می‌شود. حامل های انرژی شامل نفت، گاز، برق و … است.
بورس انرژی عنوان چهارمین بورس کشور است که به منظور عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفته است.
بورس انرژی، خود دارای سه بازار است؛ بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی
- بازار فیزیکی بورس انرژی: بازاریست که خرید و فروش کالاهای پذیرفته شده در بورس در آن انجام می‌شود و خود شامل ۳ تابلو است؛ نفت و گاز و سایر حامل های انرژی.
- بازار مشتقه بورس انرژی: بازاریست که خرید و فروش اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در آن انجام می‌شود و خود شامل ۳ تابلو است؛ قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله.
- بازار فرعی بورس انرژی: بازاریست که خرید و فروش کالاهای تک محموله ای در آن انجام می‌شود.
